Бунт супраць боскай іерархіі ў старажытнагрэцкай міфалогіі

Гэты невялікі артыкул я напісаў прыблізна на трэці месяц знаходжання ў адзіночнай камеры ПКТ шклоўскай калоніі. Асновай для яго стала шырока вядомая ў мінулым кніга М. А. Куна «Легенды і міфы Старажытнай Грэцыі», у якой выкладзены шэраг старажытнагрэцкіх міфаў — няхай у дастаткова ўсечанай і месцамі цэнзураванай форме.

Знаходжанне ў адзіночнай камеры прыводзіць да таго, што ўся энергія чалавека скіроўваецца ўсярэдзіну: як правіла, на працэс мыслення. Без магчымасці абмеркаваць свае думкі з кімсьці арыштант вылівае іх на паперу. Тое ж было і ў мяне: з-за адсутнасці інтэлектуальных стасункаў і мажлівасці падзяліцца сваімі ідэямі я афармляў іх у нейкія артыкулы і нататкі, чым забіваў адразу двух зайцоў: не дазваляў мозгу дэградаваць і даваў выйсце празе дзейнасці.

Вядома, гэты артыкул не цягне на даследаванне, хутчэй, гэта проста невялікі аналітычны накід, рэфлексія аб прачытаным. І хоць тэматыка турмы наўпрост у ім не закранутая, я вырашыў уключыць яго ў зборнік: некаторыя з выказаных думак могуць аказацца некаму цікавымі. І няхай прафесійныя гісторыкі прабачаць мне крыху вольнае абыходжанне з міфалагічным матэрыялам.

Уступ

Старажытнагрэцкая міфалогія, будучы адначасова і рэлігіяй, безумоўна, выконвала і ідэалагічныя функцыі — тыя ж, што рэлігія ў любым класавым грамадстве: абгрунтаванне сацыяльнай няроўнасці, падтрыманне існуючага дзяржаўнага ўладкавання, замацаванне іерархіі ў розумах людзей.

Пра тое, што грэцкі Алімп і схема яго ўзаемадзеяння з зямным светам адлюстроўвае, як у люстэрку, зямное грамадства з яго сістэмай класавага панавання, сказана і напісана нямала. Падобна да зямных уладароў, багі Алімпа патрабуюць ад людзей безумоўнага прызнання сваёй перавагі, а таксама пакланення і матэрыяльных ахвяраў. У выпадку непадпарадкавання чалавека чакае жорсткая кара. Ды й на самім Алімпе роўнасці не назіраецца. Ёсць галоўныя багі і ёсць падначаленыя. На самым версе гэтай піраміды стаіць Зеўс.

Але, як і ў зямным жыцці, у грэцкай міфалогіі абавязкова знойдзецца белая варона, «дэструктыўны элемент», здольны разбурыць спрадвечны парадак. У нашым выпадку гэта альбо той, хто ад самаўпэўненасці і славалюбства заявіць, што ён роўны багам і ніколькі іх не баіцца, альбо той, хто ад імкнення да справядлівасці запатрабуе грамадскай роўнасці. І тое, і другое паводле тагачасных мерак — страшэннае блюзнерства. Любы бунт, няхай гэта паўстанне масаў, якія абараняюць свае правы, альбо прыватная ініцыятыва нізкароднага ўладалюбца, што ўзяў «не па рангу», падлягае ўціхамірванню, а сам інсургент — пакаранню. Аднак сам факт наяўнасці падобных сюжэтаў у старажытнагрэцкай міфалогіі сведчыць пра незнішчальнае імкненне чалавека, якое ідзе праз стагоддзі, — скінуць ярмо прыгнечання і несвабоды ў рэальным свеце, якім бы боскім арэолам гэтае ярмо ні ахіналася.

У старажытнагрэцкай міфалогіі, такім чынам, мы без цяжкасці знаходзім падзеі і персанажаў, якія не прызнаюць вярхоўную ўладу багоў і іхніх сваякоў-напаўбагоў, што з’яўляліся звычайна зямнымі ўладарамі. Разгледзім самыя характэрныя міфы гэтай тэматыкі.

Сыны Алаэя

От і Эфіяльт — сыны Алаэя, народжанага, у сваю чаргу, ад Пасейдона і Канакі. Два гэтыя сыны былі гордыя і не жадалі падпарадкоўвацца нікому. З дзяцінства яны былі смелымі і моцнымі, вызначаючыся пры гэтым незвычайным ростам. Сваё супрацьстаянне з багамі яны пачалі з таго, што скавалі ланцугамі і затачылі ў вязніцу Арэса, бога вайны. У вязніцы Арэс таміўся доўгіх трыццаць месяцаў, пакуль яго не вызваліў Гермес.

Асмялеўшы, От і Эфіяльт сталі пагражаць астатнім багам:

— Дайце нам только пасталець, мы нагрувасцім адна на адну горы Алімп, Пеліён і Гесу, узыдзем да вас і скрадзём у вас Геру і Артэміду!

Адказам на гэтыя, ужо нежартоўныя, пагрозы сталі стрэлы Апалона, якія працялі бунтаўнікоў. Адзначым адмыслова — сыны Алаэя былі з ліку смяротных.

От і Эфіяльт памерлі параўнальна хутка, і таму, як пабачым пазней, у параўнанні з іншымі нескаронымі ім яшчэ пашэнціла.

Арахна

Арахна — лідзійская ткачыха, чые працы славіліся на ўсё наваколле. Аднойчы ў запале славалюбства яна заявіла:

— Няхай прыходзіць сама Афіна Палада спаборнічаць са мной! Не перамагчы ёй мяне.

Афіна з’явілася да Арахны пад выглядам згорбленай старой, але, перш чым караць ткачыху, вырашыла паспрабаваць абысціся выхаваўчымі захадамі, а менавіта параіла Арахне спаборнічаць толькі са смяротнымі ды як найхутчэй маліць Афіну, каб тая прабачыла яе ганарлівыя словы. Арахна не паслухала парады старой, груба перапыніла яе і адно панаракала: «Чаго ж Афіна не ідзе?» Тады багіня прыняла сваё сапраўднае аблічча. Німфы і лідзійскія жанчыны тут жа схіліліся перад Афінаю і сталі яе праслаўляць. Але не такая была Арахна — яна праігнаравала багіню, не склаўшы ёй найменшага ўганаравання, і толькі настаяла на як мага хутчэйшым пачатку спаборніцтва. Звернем увагу: суддзяў на ім не было, яны не абіраліся і не былі прызначаныя, хоць, здавалася б, куды ў гэтай сітуацыі без іх.

Афіна спляла палатно з выяваю сваёй з Пасейдонам спрэчкі за ўладу над Атыкай. А па кутах палатна яна выткала карціны, як багі караюць людзей за непакору (празрысты намёк). Арахна, у сваю чаргу, выткала на палатне сцэны з жыцця багоў, дзе багоў намалявала апантанымі чалавечымі жарсцямі (а менавіта такімі багі, заўважым, і былі насамрэч) і зусім без належнай да іх павагі. Адзначаецца: твор Арахны па дасканаласці аніяк не саступаў твору Афіны. Што ж рабіць багіні? Як быць? Прызнаць сваю паразу? Зразумела, гэта было неймаверным. Рашэнне Афіны было простым, як вертыкаль улады. Яна ўдарыла Арахну чаўнаком, а палатно лідзійскай ткачыхі разарвала. Не вынесшы ганьбы, Арахна звіла вяроўку, зрабіла пятлю і павесілася. Аднак помслівай Афіне нават такі вынік здаўся недастаткова павучальным. Яна дастала Арахну з пятлі, ажывіла і ператварыла ў павука, асуджаючы гэтым на пажыццёвы занятак ткацтвам.

Увесь гэты міф — проста квінтэсэнцыя абуральнай несправядлівасці, заснаванай на «прыроднай» няроўнасці. Мяркуйце самі: Арахна, выклікаўшы Афіну на сумленны паядынак, разлічвала на тое, што паміж багамі і людзьмі мусяць быць адзіныя для ўсіх правілы гульні і што й ёй, смяротнай, можа дастацца перамога, калі аб’ектыўна яна атрымае верх. Такі погляд на рэчы мае на ўвазе вялікі давер да суперніка, бо, узгадаем, нават суддзяў на спаборніцтве не было. Такім чынам, учынак Афіны выглядае вераломным і здрадніцкім, што, зрэшты, саму Афіну ані не збянтэжыла. Багіня даступна паказала і Арахне, і ўсім навакольным, што яна не Русо і не Вальтэр і прынцып роўнасці ўсіх перад законам чужы ёй ад пачатку. Затое цалкам прымальнае «права моцнага». Бо, ужыўшы гвалт у выпадку, калі яе суперніца як мінімум не прайграла, Афіна падкрэсліла першапачатковую, «бясспрэчную» няроўнасць багоў і смяротных, у сувязі з якой іншыя не могуць разлічваць нават на найменшае каліва справядлівага стаўлення з боку першых. Гэты міф усім сваім зместам як бы сцвярджае: будзь ты хоць сямі пядзяў у ілбе, май ты рацыю хоць сто разоў, багі ўсё роўна могуць растаптаць цябе проста таму, што яны — багі.

Праметэй

Праметэй — тытан, сын багіні Феміды. У мінулым хаўруснік Зеўса ў бітве за ўладу на Алімпе, ён трапіў да грамавержца ў няміласць за прыхільнасць ідэалам гуманізму. Жывучы на Алімпе ў атмасферы вечнага свята, ні ў чым не маючы патрэбы, ён пашкадаваў простых смяротных. Бачачы пакуты, на якія яны асуджаны багамі, ён скраў з кузніцы свайго сябра Гефеста (дарэчы, сына Зеўса) агонь, пасля чаго даставіў яго людзям. Мала таго, Праметэй, спусціўшыся на зямлю, працягваў аказваць дапамогу смяротным: прыручыў дзікага быка, запрог каня ў калясніцу, навучыў людзей мастацтвам, чытанню, ліку, пісьму, суднабудаванню, адкрыў ім сілу зёлак.

Звернем увагу на тое, што Праметэй не проста даў людзям нейкі разавы інструмент для палягчэння жыцця, а дапамог ім уціхамірыць сілы прыроды, якія ў той час атаясамліваліся непасрэдна з сілай багоў. Тым самым Праметэй зрабіў іх нашмат больш незалежнымі. Ці ўваходзіла гэта ў планы Зеўса? Наўрад ці. Ягоныя служкі прывялі Праметэя да скалы, а прыкаваць яго да яе было даручана ягонаму ж сябру Гефесту, ён жа мусіў быў праткнуць грудзі Праметэя, прыбіўшы яго да скалы лязом. Пакутуючы ад згрызотаў сумлення, але не могучы супраціўляцца волі бацькі, Гефест выконвае ўсё гэта.

Але ёсць яшчэ адзін аспект, што не дае Зеўсу спакою, памнажае яго гнеў да Праметэя. Праметэй ведае таямніцу: як і калі Зеўсу суджана быць зрынутым з Алімпа, пазбавіўшыся ўлады. Зеўс разлічвае, вядома, выпытаць гэтую таямніцу ў Праметэя.

Адзін за адным наведваюць Праметэя разнастайныя божышчы: Акіян, Акіяніды, Гермес, на ўсе лады ўгаворваючы яго скарыцца ды адкрыць Зеўсу таямніцу. Але Праметэй застаецца непахісным. З Гермесам ён увогуле быў гранічна просталінейны:

— Я не прамяняю сваіх мукаў на рабскае служэнне Зеўсу. Мне лепш быць прыкаваным да гэтай скалы, чым стаць верным служкам тырана Зеўса. Няма такой кары, такіх пакутаў, якімі б мог ён застрашыць мяне і вырваць з маіх вуснаў хоць адно слова!

Ну чым не рэвалюцыянер?

За гэтую няскоранасць Зеўс зрынае скалу з Праметэем у вечны змрок, дзе той бавіць доўгія стагоддзі. Падняўшы яго зноў, Зеўс ужо рыхтуе Праметэю новую праверку на трываласць рэвалюцыйнага духу. Кожную раніцу да скалы прылятае арол і адлятае, толькі выдзеўбаўшы Праметэю пячонку. За ноч пячонка адрастае, і з раніцы катаванне паўтараецца. У той час, як зрынутыя Зеўсам у перыяд барацьбы за ўладу тытаны ўжо атрымалі прабачэнне й вернутыя з Тартара на паверхню, прызнаўшы ўладу грамавержца, Праметэй застаецца няскораным і з гонарам пераносіць свае пакуты. (Заўважым, лёс заядлых ворагаў Зеўса стаўся куды больш зайздросным за лёс хаўрусніка, які трапіў у няміласць…) Да яго прыходзіць маці — Феміда — і герой Геракл, і ўсе просяць аб адным: прызнаць Зеўса вярхоўным уладаром ды адкрыць яму Таямніцу. Па-рыцарску паставіўся да Праметэя Геракл: забіў арла, што так доўга мучыў тытана. Тут жа з Алімпа прыляцеў Гермес і ў чарговы раз паабяцаў Праметэю свабоду ў абмен на Таямніцу. І тут у барацьбіце за справядлівасць нешта надламалася. Праметэй сказаў Зеўсу, як пазбегнуць звяржэння: алімпійскаму альфа-самцу ўсяго толькі трэба трымацца падалей ад марской багіні Фетыды, бо любы сын, народжаны ёю, будзе больш магутны за бацьку.

Так Праметэй атрымаў свабоду ўзамен на выкананне волі Зеўса.

Міф аб Праметэі выбітны менавіта матывацыяй, якая штурхнула героя да злачынства супраць боскага парадку кіравання. Гэта не пажаднасць і не зачараванне сваёй маладзецкай сілай, як у Ота і Эфіяльта, не самалюбаванне, якое выклікана наяўнасцю дасканалых мастацкіх здольнасцяў, як у Арахны. У выпадку з Праметэем матывацыя — жывое спачуванне, любоў да людзей, пачуццё справядлівасці і непрыняцце рабства. І не важна, што Праметэй праз доўгія стагоддзі зламаўся, не вытрымаўшы пакутаў. Адзначым асабліва: будучы бессмяротным тытанам, ён меў усё, быў аблашчаны ўладаром і быў уваходжы ў найвышэйшыя эшалоны ўлады. Аднак усім гэтым ён ахвяраваў, каб крышку паменшыць пакуты людзей у гэтым свеце. Скажам наўпрост: Праметэй — першы вядомы нам гуманіст.

Тэрсіт

Вяршыняй эгалітарных эпізодаў міфалогіі Старажытнай Грэцыі, на мой погляд, з’яўляецца эпізод з Траянскага цыклу з ваяром на імя Тэрсіт у галоўнай ролі. Гутарка тут ідзе ўжо не пра індывідуальны бунт, а пра спробу падняць народнае паўстанне. Але аб усім па парадку.

Нагадаем фабулу Траянскага цыклу: сын цара Троі, Парыс, наведаўшы ў Лаканіі палац мясцовага цара Менелая, быў прыняты як ганаровы госць, ды вераломна звёз з палаца ягоную жонку — прыўкрасную Алену (дарэчы, пазашлюбную дачку Зеўса). Менелай стрываць такога прыніжэння не мог і, параіўшыся са сваім братам Агамемнанам, вырашыў пайсці вайной на Трою, каб адпомсціць Парысу і вярнуць сваю жонку. Прыцягнуць да гэтага паходу ў якасці хэдлайнераў яму ўдалося ці не ўвесь пантэон тагачасных герояў: братоў Аяксаў, Адысея, Ахіла і многіх іншых. Усе яны былі вышэйшай арыстакратыяй, сынамі ды ўнукамі цароў, а таксама багоў і напаўбагоў — звернем увагу на гэты факт, ён гранічна важны. Апроч іх у паходзе ўзялі ўдзел 100 тысячаў воінаў — відавочна, не арыстакратаў, а вольных гараджан ды землеўласнікаў. Аблога Троі цягнулася 10 гадоў. На дзясяты год якраз і адбылася падзея, якая нас цікавіць.

Агамемнан вырашыў у чарговы раз напасці на траянцаў пад сценамі горада. Аднак перш ён пажадаў праверыць свае войскі на адданасць. Склікаўшы народны сход з усіх наяўных ваяроў, ён звярнуўся да іх, гаворачы пра цяжкасці вайны, безвыніковасці аблогі і пра тое, што, відаць, багам заўгодна, каб грэкі перамаглі. Рэакцыя ваяроў была імгненнай: як мора, што ўскалыхнулася, яны кінуліся да караблёў, радуючыся магчымасці вярнуцца на радзіму. Яно і зразумела — просты хлапец з элінскай глыбінкі наўрад ці горача жадаў біцца і паміраць дзеля амурных пажаданняў мясцовага царка.

Тут на сцэну выйшла ўжо знаёмая нам Афіна Палада. Адзначым, дарэчы, важны момант: міф аб Троі — гэта не казка, не вынік фантазіі аўтара, а, хутчэй, міфалагізаваная гісторыя: ён, нягледзячы на наяўнасць казачных персанажаў, заснаваны на рэальных падзеях. Так што і разглядаць тое, што адбылося, у далейшым мы будзем як летапіс гістарычных падзеяў.

І вось, з’явіўшыся да Адысея, Афіна Палада гаворыць, каб той хутчэй вярнуў ваяроў на месца. Двойчы паўтараць Адысею не трэба. Выхапіўшы ў Агамемнана скіпетр (знак вярхоўнай улады), цар Ітакі пачаў актыўна пераконваць ваяроў вярнуцца на сход, гэтак актыўна, што скіпетр хадуном захадзіў па спінах ды галовах дэзерціраў.

Аўтар змоўчвае аб тым, ці былі ахвяры ад гэтага «пераканання», але мне ўяўляецца, што, не забіўшы аднаго ці некалькіх воінаў, Адысей наўрад ці мог спыніць такую грамаду людзей. А гэта ў яго атрымалася: ваяры вярнуліся на сход і сціхлі, і толькі адзін Тэрсіт не ўгаманіўся і стаў крычаць. Тэрсіт, паведамляе аўтар, заўсёды смела выступаў супраць цароў (дзеля праўды заўважым, што Тэрсіт сам быў сваяком Дыямеда, цара Аргаса). Гэтым разам ён апалчыўся супраць Агамемнана, кажучы, што той ужо ўзяў сабе шмат здабычы і нявольніц і пара б ужо насыціцца, а ім, простым ваярам, час вярнуцца на радзіму, Агамемнана ж пакінуць пад Трояю аднаго — няхай ваюе! А цяпер успомнім, кім прыходзіліся большасць цароў багам, і стане зразумела, як далёка замахнуўся Тэрсіт, на каго ўзвысіў голас. У прынцыпе, усё ў словах Тэрсіта было лагічна і справядліва, аднак далей пачынаюцца зусім ужо дзіўныя рэчы. Да Тэрсіта падышоў Адысей і сказаў:

— Не смей, дурань, бэсціць цароў, не смей казаць пра вяртанне на радзіму! Калі я яшчэ раз пачую, як ты, вар’ят, плявузгаеш на цара Агамемнана, то няхай лепш знясуць мне з магутных плячэй галаву, няхай не клічуць мяне бацькам Тэлемаха, калі не схаплю я цябе, не сарву з цябе ўсю вопратку і, збіўшы цябе, што заплачаш ад болю, не выганю з народнага сходу да караблёў.

У пацвярджэнне сваіх слоў Адысей агрэў Тэрсіта скіпетрам па спіне, ды так, што ў таго з вачэй пырснулі слёзы. Далей, па словах аўтара, усе гучна смяяліся і, пазіраючы на Тэрсіта, казалі:

— Шмат славутых спраў здзейсніў Адысей і ў радзе і ў баі, але гэта найслаўнейшы з ягоных подзвігаў. Як асадзіў ён крыкуна! Цяперака не адважыцца ён больш бэсціць любімых Зеўсам цароў.

Тут, мне думаецца, аўтар вельмі грашыць супраць ісціны, выстаўляючы ўсіх грэцкіх ваяроў безнадзейнымі ідыётамі без уласнага меркавання. Мяркуйце самі: яшчэ некалькі хвілін таму ваяры рваліся да сваіх караблёў, забыўшыся на «любімых Зеўсам цароў», і толькі грубая сіла і аўтарытэт Адысея змаглі вярнуць іх на месца. І тут жа тысячы воінаў, якія толькі што марылі зрабіць так, як прапаноўвае Тэрсіт, пачынаюць смяяцца з яго, хоць ён выказаў чаканні ўсіх і кожнага з іх. Не будзем забывацца, што часцяком гістарычныя падзеі ў летапісах ды міфах змяняюцца ва ўгоду пануючаму класу, у нашым выпадку — ва ўгоду царам-арыстакратам і іхняй радні, якія, вядома, былі зацікаўленыя ў тым, каб ачарніць Тэрсіта, выставіўшы яго гэткім фрыкам, крыкуном, якога б’юць дзеля смеху. Хутчэй за ўсё, учынку Адысея ўзрадаваліся і гучна хвалілі яго такія ж, як і сам ён: цары, «блакітная кроў» грэцкага войска, і, магчыма, набліжаныя да іх воіны з шарагоўцаў. Простыя ваяры, мне думаецца, з сумам глядзелі на гэтую сцэну, але не адважваліся адкрыта выступіць у падтрымку Тэрсіта: за дзевяць гадоў аблогі яны прызвычаіліся падпарадкоўвацца сваім правадырам, дый да таго ж цудоўна разумелі, што ў выпадку закалоту Адысея неадкладна падтрымае эліта арміі — выдатна экіпіраваныя і вопытныя воіны-арыстакраты ды іхнія набліжаныя. Таму менавіта сціснуўшы зубы ад злосці і страху, а не весела рагочучы, глядзелі шарагоўцы на прыніжэнне Тэрсіта; такая версія, на мой погляд, куды болей праўдападобная.

Але на гэтым гісторыя Тэрсіта не скончылася.

З далёкага Понта на дапамогу траянцам прыбылі амазонкі — у чарговы раз закіпеў бой, у якім жанчыны змагаліся пад кіраўніцтвам царыцы Пенсефіліі. У запале змагання яна была забітая Ахілам. Гледзячы на Пенсефілію, Ахіл разумее, што кахае яе, і ў смутку схіляе галаву над забітай. Тут бы Пенсефіліі расплюшчыць поўныя пачуцця вочы, Ахілу — знайсці пад яе тунікаю бронекамізэльку і пацалаваць каханую на тле разгарання бітвы, але ўсю маліну зноўку псуе недарэчна ўзніклы Тэрсіт. Падышоўшы да Ахіла, ён пачаў лаяць яго (праўда, з тэксту не зразумела, за што), а потым, відаць, вырашыўшы асабліва вытанчаным спосабам абразіць яго, узяў дзіду і праткнуў ёю вока мёртвай Пенсефіліі. Ачуняўшы ад шоку, Ахіл ударыў Тэрсіта па твары з такой сілай, што забіў яго на месцы. Бясслаўна скончылася жыццё гэтага персанажа, якога аўтар Траянскага цыклу гэтак старанна абліваў брудам.

Але паспрабуем і ў гэтым эпізодзе аб’ектыўна зірнуць на тое, што адбылося, кіруючыся здаровым сэнсам.

Па-першае, Ахіл належаў да герояў-напаўбагоў і быў кроўна зацікаўлены ў перамозе грэкаў над Трояй — гэтая перамога давала яму багатую здабычу (у тым ліку рабоў) і, пэўна ж, пашырэнне сваіх уладанняў, не кажучы ўжо аб славе і прэстыжы.

Па-другое, да ўступлення Ахіла ў бой (ён увязаўся ў бітву, калі яна ўжо ішла) амазонкі сур’ёзна цяснілі грэкаў — тыя сталі адступаць і ўжо амаль былі прыціснутыя да сваіх караблёў. Яшчэ трохі, і яны селі б у гэтыя караблі. А куды б яны паплылі, сеўшы ў іх, Ахілу было гранічна ясна. Для правадыроў склалася скрайне непрыемная сітуацыя… Дастаткова было найменшай іскрынкі, напрыклад закліку таго ж Тэрсіта, і войска, паказаўшы тылы, «робіць ручкай» сваім начальнікам: ваюйце, маўляў, самі, а мы — дамоў. Прэцэдэнт ужо быў, і ён, канечне, свежы ў памяці Ахіла. У гэтай сітуацыі арыстакратыя вырашыла дзейнічаць на апярэджанне, і ў мітусні бою Ахіл забівае такога нязручнага барацьбіта, як Тэрсіт, бо ён жа можа ў любы момант скарыстацца сітуацыяй ды ўзяць рэванш за нядаўнюю ганьбу. Аднак наўпростае забойства роўнага сабе было фармальна непрымальным нават для Ахіла (яму давялося потым нават плысці на Лесбас, каб ахвярапрынашэннямі Апалону і Артэмідзе ачысціцца ад граху пралітай крыві), і аўтару міфа-летапісу было жыццёва неабходна даць забойству дастойнае апраўданне, такое ж, якое, бачна, даў сам Ахіл у коле арыстакратаў: Тэрсіт-вар’ят здзекаваўся, маўляў, з мёртвага цела… На самай жа справе Ахіл папросту скарыстаўся (магчыма, нават па папярэдняй дамоўленасці з іншымі арыстакратамі) выпадкам, які ідэальна падыходзіў для ліквідацыі небяспечнага бунтаўніка. Не буду сцвярджаць, што гэтая версія падзеяў адзіна слушная, але, думаецца, яна цалкам мае права на існаванне.

Заключэнне

Усіх герояў-бунтаўнікоў з грэцкіх міфаў, як «простых смяротных», так і бессмяротных, аб’ядноўвае адно: усе яны, кажучы папростаму, кепска скончылі. Альбо вымушаны былі схіліцца перад воляю багоў і толькі таму атрымлівалі дараванне, альбо бязлітасна знішчаліся. Ніводзін не атрымаў перамогі ў гэтым супрацьстаянні. І гэта цалкам заканамерна, інакш і быць не магло — у старажытнагрэцкім міфе (дый, бадай, у старажытнагрэцкай свядомасці) проста не знайшлося б месца такому персанажу, ён выпадаў бы з сістэмы каардынатаў. Арахна перамагае ў спаборніцтве з Афінай, і тая, апусціўшы галаву, сыходзіць з «поля бою». От і Эфіяльт весела бавяць час з жонкаю Зеўса… Такое для старажытнагрэцкага міфа, канечне, неймаверна. Адсюль выцякае найважнейшая функцыя старажытнагрэцкай рэлігіі — выхаваўча-ідэалагічная. Міфы былі пакліканыя з усёй павучальнасцю паказаць: спрэчкі з багамі ды іхнімі намеснікамі на зямлі (царамі, знаццю) бессэнсоўныя, стратныя для таго, хто спрачаецца, а адзіным іх вынікам стане безумоўная перамога вышэйстаячай паводле іерархіі персоны. Так, праз падпарадкаванне правадырам нябесным, у людзях выпрацоўвалі звычку падпарадкоўвацца правадырам зямным.

Але, зазірнуўшы за шырму настаўлення і павучання, мы пабачым самае галоўнае — тое, што рухала Адысеем, які збіваў Тэрсіта, Зеўсам, які мучыў Праметэя, Афінай, што давяла Арахну да самазабойства. Мы пабачым страх. Страх багоў, здавалася б, магутных і непаражальных, перад вялізнай бяспраўнай масай смяротных, сярод якіх раз за разам нараджаюцца адважныя, што адкрыта выступаюць супраць «векавечнага» парадку. І тут становіцца зразумела: міфалогія толькі адлюстроўвае цалкам рэальны спрадвечны жах уладароў перад найменшай верагоднасцю народнага паўстання.

Зрэшты, як ні пужалі грэцкі народ павучальнымі міфамі, а ў ім непазбежна з’яўляліся і працягваюць з’яўляцца новыя Тэрсіты і Праметэі. І, хочацца верыць, аднойчы яны прымусяць Алімп здрыгнуцца.

Кастрычнік-лістапад 2012

Хто уявіў сябе гаспадаром нябёс,\
Таго у пекла зрынуць яго ж дзеці.\ І з Хронасам, што меў усё на свеце,\
Так учынілі Пасейдон і Зеўс.

Без страху прад Афінай стаючы,\
Яе Арахна кліча на двубой.
Біў консулаў нядаўні гладыятар\
Да ўкрыжавання толькі сто гадоў…\

На лад паўстаць — для выбраных задача\
Услых сказаць, што змрочны ідал счах,
І, хоць на свеце роўнасці не бачыў,
Між грамавержцам і рабом паставіць «роўна» знак.\

Хоць і сягоння не сціхае плётак свіст,\
Героі эпасу, вы намі не забыты!
У нэце мовяць новыя Тэрсіты
І лье бензін ў бутэлькі новы Праметэй…\

Сакавік 2015